„Ścieżka przebiła się przez kłębowisko wierzb i wybiegła na otwarte tereny torfowiska mszarnego. Rosły na nim cienkie brzózki i karłowate sosenki. U stóp rachitycznych drzewek sterczały okryte porostami krzewinki modrzewnicy zwyczajnej i bagna pospolitego. Z przepojonego wodą kożucha torfowców zaczęła podnosić się mgła. Spoza krzaków, stąpając ostrożnie po torfowisku, wynurzył się łoś. Nieduże łopaty zdobiły jego łeb. Cisza zalegała nad całą okolicą.”
Żywe torfowiska należą do ekosystemów, które najlepiej odzwierciedlają urok dzikiej, mało zmienionej a nawet pierwotnej natury. Pośród różnego typu mokradeł wyróżniają się zdolnością do gromadzenia dużych ilości materii organicznej pochodzenia autochtonicznego. Ten proces akumulacji wymaga długiego czasu, przeważnie trwającego wiele tysięcy lat. Za torfowiska uznaje się te obiekty, na których grubość warstwy torfowej przekracza 30 cm. Sama tylko obecność roślin torfowiskowych na zabagnionym siedlisku, ale w miejscu pozbawionym pokładu torfu, nie świadczy o istnieniu ekosystemu torfowiskowego.
W budowie ekosystemu torfowiskowego wyróżniamy: akrotelm i katotelm (od greckiego akro = górny, kato = dolny, telma = bagno). Akrotelm to żywa część torfowiska, formująca jego powierzchnię. Warstwa ta jest stosunkowo cienka, o grubości dochodzącej zaledwie do kilkudziesięciu centymetrów. Rośliny torfowiskowe (telmatofity) są najważniejszym składnikiem strefy biotycznej. Fitocenozy torfotwórcze odznaczają się wysoką produkcją pierwotną. Tym samym wychwytują z atmosfery duże ilości dwutlenku węgla, który jest następnie „uwięziony” w złożu torfowym. Wysoka produkcja biomasy dotyczy przede wszystkim podpowierzchniowych części roślin. W akrotelmie realizuje się proces osadotwórczy, zamierająca fitomasa ulega przeobrażeniu w torf. Martwą substancję organiczną tworzą rośliny wcześniej korzeniące się i wyrastające z torfu. Katotelm to abiotyczna część torfowiska. Obejmuje on złoże torfowe o miąższości sięgającej nawet wielu metrów. Tu, w warunkach beztlenowych (pod poziomem wody gruntowej), gromadzone są osady (torfy) wytworzone wcześniej w akrotelmie. Grubość i objętość katotelmu wielokrotnie przekraczają wartości tych samych parametrów dla żywej części bagna. Strefy biotyczna i abiotyczna ekosystemu torfowiskowego powiązane są ze sobą mnogością współzależności.
W rozwoju torfowisk czynnik hydrologiczny (m.in. pochodzenie wód zasilających, sposób realizacji dopływu, stan uwodnienia złoża) ma nadrzędne znaczenie. Inicjuje proces torfotwórczy oraz determinuje charakter szaty roślinnej, jak i gromadzącego się osadu. Naturalny ekosystem torfowiskowy cechuje ścisła współzależność między jego zasadniczymi komponentami jakimi są: woda ↔ torf ↔ rośliny.
- Warunki wodne determinują, które rośliny będą rosły na torfowisku i wpływają na stopień jego rozkładu.
- Rośliny określają rodzaj torfu, który będzie odkładany w złożu i jego hydrauliczne właściwości.
- Struktura torfu m.in. decyduje o warunkach przepływu wody i fluktuacjach jej poziomu w złożu torfowiska.
Flora torfowiskowa odznacza się wyraźnym wyspecjalizowaniem. Rośliny zasiedlające torfowiska musiały się dostosować do szczególnych i ciężkich warunków życia. Wykazują one niezwykłą elastyczność aby egzystować w okolicznościach m. in. wysokiego poziomu wody, a w konsekwencji niedoboru tlenu i obecności w warstwie korzeni toksycznych jonów żelaza, manganu i siarki.
Racjonalna ochrona ekosystemów torfowiskowych, wiążących znaczne zapasy węgla jest ważna, aby uniknąć dodatkowego zwiększenia stężenia CO2 w atmosferze.
Autor: dr hab. inż. Marek Kloss
Galeria
02 lutego 2024
